روز جهانی آمار، و سه شعار نغز آن

آمار چون آب است مایه آبادانی تصمیماتمان، هشدار که استفاده نادرست از آن همچون سیل ویرانگر است!  

 در آستانه روز جهانی آمار قرار گرفته ایم. مرکز آمار سازمان ملل متحد با انتخاب روز بیستم ماه دهم سال 2010 بعنوان اولین روزجهانی بین المللی توجه همگان را به اهمیت آمار ها جلب کرده است. دبیر کل سازمان ملل متحد آقای بانکی مون، در بخشی از نامه اش به سران جهان چنین گفته است: بیایید در این موقعیت تاریخی جشن بگیریم و به نقش آمار در توسعه ی اجتماعی و اقتصادی جوامعمان اذعان کنیم و برای تقویت توانایی های ملی آمار تلاش کنیم و منابع بیشتری را به آن اختصاص دهیم.

آنان که اهمیت وجود آمار های به موقع و با کیفیت را در حل مشکلات جوامع بشری یافته اند از دیرباز تعابیر زیبایی در اهمیت آمار بکار برده اند. مثلا آماردانی (اندرو لنگ) به مضمون چنین گفته است: "آمار برای ما همچون تیرچراغ برق برای سرمست بدون کنترل است، او از تیر چراغ نه برای روشنایش بلکه برای تکیه گرفتن و قامت راست نگه داشتن استفاده می گیرد!"

 یا گفته اند :" روزی آمار به اندازه خواندن و نوشتن، از ضروریات زندگی  یک ملت پویا  خواهد شد."

در اینجا هدف ما اشاره به این تعابیر که برای اهل آمار آشنا و تکرای است نیست، ولی توجه علاقمندان را به نگاهی دوباره به شعارهای این روز جهانی جلب می کنیم و تا حد امکان از منظر مشکلات کشورمان به این شعارها نگاهی خواهیم داشت. این سه شعار عبارتند از خدمت دهی، حرفه ای گرایی و شرافت کاری.

خدمت دهی

 آمار مفید است چون ابزار تصمیم سازیست، آمار در خدمت همه اقشار جامعه و بخصوص محققین راهگشا و مدیران تصمیم گیر است. از این روست که بایست صاحبان این ابزار در مرحله اول مطمئن شوند هر فرد تصمیم سازی، خواه در حیطه علم و  تحقیق ، خواه در حیطه مدیریتی به خوبی به خدمات این ابزار واقف است.

اولین سوالی که ممکن است به ذهن یک غیر آماری خطور کند این است که مرز مفید بودن فنون آماری تا کجاست و در واقع آمار برای چه کسانی مفید است؟

یک جواب کلی به این سوال می تواند این باشد که در هر فعالیتی که تغییر پذیری در مشاهدات یا اندازه گیری ها وجود داشته باشد آمار حضوری مفید و ضروری خواهد داشت. در واقع دنیای خارج از مقولات حتمی، دنیای عدم قطعیت ها دنیای تحت تسلط آمار است. مثلا مهندس الکترونیک که در تلاش برای حل مسایل طراحی خویش است برای اندازه گیری عملکرد طرح هایش با تغییرات یا پراکنشی از ورودی و خروجی های سیستمش مواجه است، بدون شک او معیاری را برای اندازه گیری عدم حتمیت موجود انتخاب خواهد کرد که در حیطه آمار به اندازه کافی شناخت از ویژگی های آن معیار یا شاخص تولید شده است. او ممکن است بنا به مساله خویش معیار  قانع کننده ای را ایجاد و بکار برد. مساله این است که او این معیار را با دانش آماری خویش ساخته است و اگر احیانا با یک تیم آمارشناس هم مشورت می کرد شناخت دقیقتری از ویژگی ها و  زوایای شاخص مورد استفاده اش بدست می آورد که بر تصمیمات او تاثیرگذار باشد.

یک پزشک، داروساز، محقق زیست شناس یا کشاورزی، یک محقق علوم اجتماعی، روانشانسی یا علوم سیاسی هر یک به فراخور تحقیقاتش با جوامعی با ویژگی های تغییر پذیر مواجه است. یک پزشک در صدد شناخت عوامل بالینی یک بیماری است، او می خواهد از بین دو بیماری که نشانه های بالینی بعضا مشابهی را نشان می دهند ویژگی های لازم برای تشخیص یک بیماری را جداسازی کند. داروسازی می خواهد اثرات مواد خاصی را بر ارگانهای خاصی مطالعه کند، زیست شناسی به دنبال شناخت فرایندهای زیستی است و یک محقق علوم کشاورزی به دنبال عملکرد گونه های خاص گیاهی است در همه این موارد محققان بر روی مواد یا موجوداتی کار می کنند که بنا به ویژگی های کنترل نشده قبلی شان، پیش بینی دقیقی از خروجی یا عملکردشان در دست نیست. مثلا دو بیمار به سن، جنس، قد، وزن، نژاد و محیط زیست متفاوت و با شدت بیماری متفاوت در اختیار پزشک است و او بایستی علایم  مشترک بیماری را از بین اینهمه تغییر پذیری در ویژگی ها تمیز دهد. نحوه چنین مطالعاتی در حوزه آمار به خوبی پوشش داده شده است و حتی متناسب با این حوزه عملکرد آمار زیستی به طور مستقل تری توسعه داده شده است تا پاسخگوی مسائل خاص این حوزه باشد

در حیطه علوم انسانی قضیه کاملا مشخص است، ما با بی شمار تنوع فکر، اندیشه، تجربه و رفتار مواجهیم و اندازه گیری های ما همیشه متاثر از این تغییرات است. برای مثال در حوزه سیاست چند وقتی است که سیاستگذاران بدنبال سنجش افکار عمومی و یا افکار حرفه ای (ارباب رسانه، اندیشمندان و سیاستمداران) جهان در مواجه با مشکلات جهانی هستند. مثلا عده ای علاقمند به بررسی جهت دهی رسانه های جهانی در موضوعی مثل فعالیت های هسته ای ایران هستند. هر موضع و تکاپویی در این بخش بازتاب خاصی در گوشه گوشه جهان می یابد و سیاست مداران هرکشور (دخیل در این موضوع) علاقمند به پیگیری نتایج موضع گیریهایش است و چنین مطالعاتی با ایجاد بانکهای اطلاعاتی بروز از رسانه های جهان و فنون داده کاوی میسر است تا به سیاست گذاران کشور کمک کند تا دیدگاه روشنی از افکار عمومی و حرفه ای کشورهای جهان بدست آورند و به نیازهای آنان به موقع پاسخ گویند. بی شک بی اطلاعی از این نیازها یا بی پاسخ گذاشتن اذهان سیاستگذاران جهانی می تواند به اتخاذ سیاستهایی برخلاف منافع کشور ذی نفع منجر شود.

اما خدمت رسانی و مفید بودن فنون آماری فقط به حوزه تحقیق و علوم منتهی نمی شود به نحوی که همیشه سخن از فرهنگ آماری یک ملت مطرح است. فرهنگ آماری به این معنی است که اعضای یک ملت شناخت و اعتماد کافی به آمارها بعنوان سنجش اوضاع کشور داشته باشند و عملکرد سیاستگذران را با آمارها بسنجند. لازم به ذکر است فرهنگ بالای آماری یک ملت به تهیه آمارهای با کیفیت و با هزینه پایین منجر می شود. یعنی مردمی با فرهنگ آماری مترقی، همکاری بهتری با مراکز تهیه و تولید آمار دارند و این اعتماد، همکاری و احساس مسوولیتبه مراکز آماری کمک می کند با طرح های کم هزینه تری (روش های خود اظهاری به جای مصاحبه رودرور) اطلاعات لازم را کسب کنند.

به خصوص آمار رسمی که توسط دستگاه های حکومتی کشور تولید و انتشار می یابند و مورد استناد همگان قرار میگیرند جنبه خاص از خدمت دهی و مفید بودن آمار است. آمار رسمی وجهه یک کالای عمومی پیدا می کند که مثل امنیت یا خدمات فرهنگی و رسانه ای مراکزی مثل صدا و سیما، مصرف کنندگان بی شماری می یابد بدون آنکه مصرف عده ای خللی در مصرف دیگران داشته باشد. آمار بعنوان یک کالای عمومی وجه متمایز دیگری نیز دارد. آمار رسمی نه یک کالای مصرفی که یک کالای واسطه ای است یعنی آمار رسمی بستری برای تصمیم گیری، برنامه ریزی، ارزیابی و سیاست گذاری پدید می آورد. مثلا فرض کنید یک تولید کنده برای سرمایه گذاری در بخش خاصی از تولید خویش نیازمند سنجش بازار آتی کالا یا خدمات تولیدی خویش است. او بایستی از میزان رشد جمعیت، پراکندگی منطقه ای جمعیت، ویژگی های خاص جمعیتی، سن یا درآمد جمعیت هدف و به خصوص توان خرید آن مطلع باشد تا بتواند ریسک سرمایه گذاری خود را دقیقا شناسایی کند تا از بروز مشکلات پیش گیری کند. در این جا این دولت است که بایستی همه نیاز های واسطه ای تولید کننده را تامین کند تا رشد جامعه تضمین شود. خصوصیت دیگر آمار رسمی این است که ارزش بازاری کالای تولیدی (آمار رسمی) به هیچ وجه قابل برآورد نیست چون اولا میزان ارزش افزوده ای که برنامه ریزی آن تولید کننده مورد مثال برایش  ایجاد می کند قابل محاسبه نیست ثانیا جامعه مصرف کنندگان آمار رسمی جامعه محدود به زمان و مکان نیست و حتی سازمانهای بین المللی و سرمایه گذاران یا شرکای بین المللی نیازمند آمارهای رسمی کشور هستند و در صورت عدم ارائه این آمارها، ریسک سرمایه گذاری کشور ناچارا بالا برآورد می شود. پس از آنجا که آمار رسمی یک کالای واسطه ای و عمومی است سرمایه گذاری  (و نه هزینه) در آن همچون سرمایه گذاری در بخشهایی مثل سد و کارخانجات مادر است که زیرساختهای توسعه کشور را فراهم می کند. در واقع روز جهانی آمار فراخوان توجهی دیگر به این اهمیت استراتژیک آمارهای رسمی است.

حرفه ای گرایی

 آمار  وقتی در مقام  حل مساله قرار میگیرد بنا به تنوع بسیار زیاد مسایل پیش روی بشر، بسیار متنوع و پیچیده می شود لذا حوزه های تخصصی آمار  پدید می آید به نحوی که توان و شناخت کافی یک آمارشناس از همه این حوزه ها عملا غیر ممکن شده است. حوزه های تخصصی آمار بیمه که به تئوری های ریسک و انواع بیمه ها می پردازند، آمار زیستی که به مقولات خاص و طرح های مطالعاتی -آزمایشی این بخش می پردازد و مسائلی مثل داده های سانسوریده، بریده  و گمشده، یا مباحث بقا و قابلیت اعتماد می پردازند، حوزه آمار صنعت که به مباحثی مثل قابلیت اعتماد، کنترل کیفیت آماری می پردازد. حوزه های آمار فضایی که به مباحث نمونه های وابسته در معادن و مطالعات شهری می پردازد، حوزه های آمار یا ریاضیات مالی که به ریسک و معادلات دیفرانسیل تصادفی و غیره می پردازد و بالاخره آمار محض که در حال پیشبرد نظریه های لازم برای همه این حوزه هاست. زیر حوزه های تخصصی دیگر در آمار هست که شاید قابل اختصاص به رشته خاصی نباشند مثلا سری های زمانی، مدلهای خطی تعمیم یافته، آمارهای رتبه ای، مطالعات شبیه سازی و محاسبات پیشرفته، مباحث ژنتیک که در علوم مختلف از اقتصاد گرفته تا زیست شناسی و ... کاربرد های خاص خود را می یابند،  همه و همه بیانگر این نکته اند که آمار علمی نیست که هر کسی همه فنون را مسلط  باشد و لازم است در هر حوزه ای فقط به آمارشناس آشنا به آن حوزه مراجعه کرد. در آمار همیشه تقریبهای ساده تری از مسایل را می شود ارائه داد ولی همیشه بهترین و خاص ترین فنون نیز ارائه شده اند و اگر ارائه نشده باشند نیز می توان با صرف وقت و انرژی به پاسخهای مطلوب رسید. در این جا است که مفهوم حرفه ای گرایی پرمعنا تر می شود و لزوم تخصص گرایی در آمار مورد تاکید همه، خواه کسانی که در حوزه آمار فعالیت می کنند و خواه در دیگر حوزه ها که از خدمات پیشرفته آماری بهره می گیرند قرار میگیرد.

شرافت کاری

قسمت سوم شعار جهانی روز آمار که در نسخه انگلیسی آن Integrity است هم به معنای یکپارچگی آمارهای رسمی تولید شده است و هم به معنای اخلاق کاری و شرافت حرفه ای است. آماردانان همچون قضات و پزشکان بایستی بالاترین استانداردهای اخلاقی را در کارشان بروز دهند تا با دقت بالا و بررسی های همه جانبه و استفاده از حرفه ای ترین تکنیک ها، قضاوت های درستی از مشاهدات موضوع مورد مطالعه را گزارش کنند و جلوی نتیجه گیری های ضعیف و اشتباه را بگیرند. آمارشناسان به مثابه چشم دیگر افراد جامعه اند، اعتمادی عمومی  و اولیه بین افراد جامعه در اعتماد ایشان به اعداد و ارقام پس از مشاهدات محقق بروز پیدا می کند و اگر آماردان به درستی مشاهدات را تعبیر و تفسیر نکند در واقع همه افراد جامعه را گمراه کرده است.

همان طور که در مبحث تخصص گرایی گفته شد کسی بر همه جوانب آمار مسلط نیست  و ضروری است که آمارشناس در مواجهه با مسایلی که خارج از حیطه تخصصی اوست حتما مراجعه کننده را به آمارشناس متخصص آن حوزه ارجاع دهد و بر پاسخ های ابتدایی تر و غیر تخصصی اکتفا نکند. فقط در این صورت است که فرهنگ استفاده بهینه از دانش آماری کشور ارتقا می یابد و امکان تخصصی گرایی در حوزه های مختلف پدید می آید. در سایه شرافت کاری است که مجال رشد گروه های آماری همپای برترین داشنگاه های جهان فراهم می شود و تحقیق های پیشرفته در دانشگاه های کشور مقرون به صرفه تر می شود. 

در پایان لازم است از همه کسانی که در تولید باکیفیت آمارهای رسمی کشورمان، از مردمی که با احساس مسوللیت با ماموران آمارگیر همکاری می کنند و از سوالهای گاها رسمی و نظری آنان استقبال می کنند، از ماموران آمارگیر که توصیه های فنی کارشناسان استانی را به دقت اجرا میکنند از دفاتر آمار و اطلاعات استانها که زمینه اجرای طرحهای مرکز آمار ایران را فراهم می آورند، از کارشناسان، طراحان، آموزش دهندگان و ناظران مرکز که زمینه پیاده سازی آخرین استانداردهای مرکز آمار سازمنان ملل متحد را فراهم می آورند و از ساست گذاران و مدیران جامه که با بکارگیری صحیح و همه جانبه از آمارهای مکمل خوزه های تخصصی خود مانع رشد و توسعه کشور را مرتفع می سازند و همچینن از متولیان آمار ثبتی در دیگر دستگاها که به تولید و بهنگام نگه داشتن بانک های اطلاعاتی کارآمد از هزینه های بیشماری پیشگیری کرده و در تولید آمارهای باکیفیت مرکز آمار را همراهی می کنند تشکر کرده و روز آمار را به همه مخاطبانش تبریک عرض کنیم.

                                                               سعید قاسمی زاده تمر